Ekspert: “Bu ilin sonu, gələn ilin əvvəlində böyük dəyişikliklərin şahidi ola biləcəyik”

ABŞ Prezidenti Donald Trampın tətbiq etdiyi tariflər, onlara cavab olara ABŞ-a qarşı atılan addımlar dünya iqtisadiyyatında böyük xaos yaradıb. Ağ Ev tarifləri elan etdikdən sonrakı iki gün ərzində fond bazarlarındakı eniş nəticəsində Amerikanın texnologiya nəhəngləri 3 trilyon dollara yaxın itkiyə məruz qaldılar.  Bundan əlavə, ABŞ valyutası olan dollar altılıq səbətə qarşı 3 faizdən çox dəyər itkisinə məruz qalıb.

Bu həftənin ilk iş günündə Asiyanın və Avropanın əsas fond bazarlarında kəskin eniş yaşanıb, proses hələ də davam edir. Eyni zamanda xammal bazarları, xüsusilə də neft bazarında qiymətlər sürətlə düşür.

Analitik mərkəzlərə və investorlara görə, fond və xammal bazarlarında belə enişə 1987-ci ilin “qara bazar ertəsi”ndən sonrakı müddətdə ilk dəfədir rast gəlinir. Bildirilir ki, Tramp administrasiyası tarif siyasətinə ciddi korrektələr etməsə, Avropa İttifaqı və Çin kimi iki böyük iqtisadiyyat ABŞ-la iqtisadi-ticari əlaqələri sürətlə zəiflədəcək. Çin artıq ABŞ-dan bütün idxala 34 faizlik rüsum tətbiq edib, ABŞ şirkətlərinin ölkədə işləmək imkanlarını kəskin məhdudlaşdırıb. Avropa İttifaqı Çin qədər kəskin olmasa da, aprelin 15-dək ABŞ-dan idxala rüsumları artırmağa başlayır.

ABŞ-da Tramp administrasiyasının siyasətinə qarşı kütləvi etirazlar başlayıb. Artıq ABŞ analitik mərkəzləri, tanınmış alim və iqtisadçılar verilən qərarların ölkənin özünə daha mənfi təsir edəcəyinə dair xəbərdarlıqlarla çıxış edirlər.

Amerikalı iqtisadçı Barri Eyxenqr “Financial Times” qəzeti üçün yazdığı məqalədə qeyd edir ki, dollar ABŞ Prezidenti Donald Trampın siyasəti səbəbilə dünyanın aparıcı valyutası rolunu itirə bilər. Onun sözlərinə görə, iqtisadçılar adətən dolların böyük rolunu ABŞ-ın qlobal ÜDM-dəki payı, eləcə də ABŞ maliyyə bazarlarının dərinliyi və likvidliyi ilə əlaqələndirirlər: “Hazırda maliyyə bazarı iştirakçıları hesab edirlər ki, ABŞ dünyanın aparıcı iqtisadiyyatı olaraq qalır və dollara heç bir təhlükə yoxdur”.

Ardınca o, tarixçilərə istinadla bildirir ki, valyutaların yüksəlişini və enişini idarə edən iqtisadi vəziyyət və bazarlar yox, real insanların hərəkətləridir: “Beynəlxalq dolları yaradan institutların yaradılması istiqamətində mühüm addımları atanlar məhz insanlar olub. Və bu institutların yaşayıb-yaşamayacağını, yoxsa dağılacağını da məhz insanlar müəyyən edəcək”.

İqtisadçı qeyd edib ki, dolların hökmranlığı indiyədək ticarət, ittifaqlar və institutlar üzərində qurulub, lakin bu dövr artıq sona çatmaq riski altındadır. Onun fikrincə, Trampa digər ölkələrlə münasibətləri və qarşılıqlılıq prinsipini zəiflətmək, hətta tamamilə məhv etmək üçün cəmi bir neçə ay vaxt lazım olub. “ABŞ Prezidenti və onun administrasiyasının rəsmiləri dolların təxminən bir əsrlik hökmranlığının əsaslandığı dəyərləri şübhə altına alır”, - təhlilçi vurğulayıb.

Trampın seçki kampaniyasına ciddi dəstək vermiş milyarder, "Pershing Square Capital Management hedcinq" Fondunun təsisçisi və rəhbəri, investor Bill Eykman ABŞ prezidentinin idxala hərtərəfli rüsumların tətbiqi qərarını səhv adlandırıb: “Mən qəti şəkildə inanıram ki, aprelin 9-da bütün dünyaya qarşı onların bizə tətbiq etdiyindən daha yüksək tariflərin tətbiqi yanlışdır”.

O qeyd edib ki, nəhəng və qeyri-mütənasib tariflər tətbiq etməklə və qlobal iqtisadi müharibəyə başlamaqla Birləşmiş Ştatlar onun ticarət tərəfdaşı, biznes qurmaq və kapital qoymaq bazarı kimi etibarını sarsıdır.

Eykman hesab edir ki, digər ölkələrlə ədalətsiz ticarət təcrübələrini aradan qaldıracaq və ABŞ-a trilyonlarla dollarlıq xarici sərmayə cəlb edəcək danışıqlara imkan vermək üçün tarifləri 90 gün müddətinə dayandırmaq məqsədəuyğundur: “Əgər aprelin 9-da dünyanın hər bir ölkəsinə qarşı iqtisadi müharibəyə başlasaq, biznes investisiyaları dayanacaq, istehlakçılar pul kisəsini gizlədəcək və ABŞ-ın reputasiyasına bərpası illər, bəlkə də onilliklərlə vaxt aparacaq böyük zərər dəyəcək”.

Məşhur amerikalı iqtisadçı, Kolumbiya Universitetinin professoru Cefri Saks “Common Dreams” nəşrində dərc olunmuş məqaləsində bildirib ki, Donald Tramp qlobal ticarət sistemini məhv edir və fundamental iqtisadi səhvə yol verir. Onun fikrincə, Ağ Evin dünyanın əksər ölkələrinə qarşı idxala tətbiq etdiyi yüksək tariflər “ABŞ-ın ticarət kəsirini azaltmayacaq, əksinə, amerikalıları yoxsullaşdıracaq və digər ölkələrə zərər verəcək”: “Amerikanın ticarət kəsiri Amerikanın korporativ hakim sinfinin israfçılığının nəticəsidir. Daha dəqiq desək, bu, varlıların vergiyə cəlb edilməsi nəticəsində yaranan xroniki olaraq böyük büdcə kəsirlərinin nəticəsidir. Büdcə kəsiri Kanadanın, Meksikanın, yaxud ABŞ-a ondan aldığından çox satan digər ölkələrin xəyanətinin nəticəsi deyil.”

Müəllif xatırladır ki, 2024-cü ildə ABŞ 4,8 trilyon dollarlıq mal və xidmət ixrac edib, 5,9 trilyon dollar idxal edib, nəticədə 1,1 trilyon dollarlıq ticarət kəsiri yaranıb. Amerikalı professor qeyd edir: “Amerika qazandığından daha çox xərcləyir və fərqi dünyanın qalan hissəsindən götürür”. Onun təhlilinə görə, Trampın aprelin 2-3-də idxal rüsumlarını artırması “Vaşinqtonda dominant korporasiyaların və vergidən yayınanların fiskal məsuliyyətsizliyi davam etdiyi müddətdə ticarət kəsirini azaltmayacaq”.

Aprelin 4-də Federal Ehtiyat Sisteminin sədri Jerom Pouell xəbərdarlıq edib ki, artan ticarət müharibəsinin iqtisadi təsiri gözləniləndən daha pis ola bilər. O, tariflərin inflyasiyanı artıracağını və iqtisadi artımı zəiflədəcəyini bildirib.

Hətta Trampın ən yaxın tərəfdarı olan milyarder İlon Mask da üstüörtülü şəkildə də olsa, hazırkı tarif siyasətinin əleyhinə çıxıb. O, bildirib ki, Avropa İttifaqı ilə ABŞ arasında sıfır tariflərin mövcud olduğu azad ticarət sazişi imzalanmalıdır.

Maraqlıdır ki, D.Tramp özü hələ qüvvəyə minməyən tariflərin müsbət təsirlərindən danışır: “Neft qiymətləri aşağı düşüb, faiz dərəcələri aşağı düşüb, ərzaq qiymətləri aşağı düşüb, inflyasiya yoxdur və uzun müddət istismar edilən ABŞ artıq tətbiq olunan tariflər sayəsində istismarçı ölkələrdən həftədə milyardlarla dollar qazanır”.

İqtisadçı-ekspert Elman Sadıqovun “Yeni Müsavat”a dediyinə görə, tarif siyasəti Trampın hansısa kaprizindən doğan addım deyil: “Bir çoxları bunu Trampın kaprizi kimi qiymətləndirirlər. Lakin bu, belə deyil. Məsələ burasındadır ki, ortada bir "xəstə" var - ABŞ iqtisadiyyatı. Bu “xəstə” müxtəlif müayinə və müalicələrə müsbət reaksiya vermədi. Nədi onun xəstəliyi? Birinicisi, ABŞ-ın büdcə kəsirinin həcmi 1,8 trilyon dollar təşkil edir, bu il üçün onun 1,9 trilyon dollara çatacağı proqnozlaşdırılır. Bu, ölkə ÜDM-nin 6,4-6,5 faizi deməkdir. Bu, anormal həddir. Normalda maksimum hədd ÜDM-in 3 faizidir. İkinci məsələ, ticarət balansında 1,2 trilyon dollarlıq kəsir var və o da ildən-ilə artır. Nəhayət, üçüncü məsələ, ABŞ-ın dövlət borcu 36 trilyon dollara çatır. Tramp bu xəstəliyin səbəblərini göstərib: ucuz işçi qüvvəsinə görə şirkətlər istehsal müəssisələrini xarici ölkələrə köçürüblər, oradan istehsal olunan məhsullar rüsumsuz ABŞ-a idxal olunur. Beləliklə, ABŞ-ın istehsalı azalır, yaxud zəruri səviyyədə artmır.

Digər tərəfdən, texnologiyalara, texnoloji yeniliklərə o qədər aludə oldular ki, real istehsalı və emalı tamam unutdular. Asiya ölkələri - Çin, Cənubi Koreya, Yaponiya bunu etmədi. ABŞ və Avropa isə istehsal və emalı dayanıqlı məşğulluğun, iqtisadi artımın, makroiqtisadi sabitliyin qarantı kimi gözardı etdilər, indi də acı nəticələrini yaşayırlar. Bir sıra digər ölkələr də onlara baxıb sırf texnoloji inkişafa kökləniblər".

Ekspertə görə, Trampın rüsum siyasəti klassik anlamda proteksionizm deyil: “Proteksionizm seçilmiş mallar üzrə tətbiq olunur, kökündən fərqli siyasətdir. Tramp isə bütün məhsullara idxal rüsumu tətbiq edir. O, müəyyən müddət də qoyub ki, danışıqlar aparsın, ayrı-ayrı ölkələrdən ABŞ mallarına qarşı idxal rüsumlarının aradan qaldırılmasına nail ola bilsin. Ayrı-ayrı ölkələrdən artıq ABŞ mallarına sıfır tarif təyinatına dair təkliflər də səsləndirilməyə başlayıb. Bu halda digər ölkələr də həmin ölkələrdən öz mallarına eyni yanaşma tələb edəcəklər. Xüsusi olaraq qeyd edim ki, bu siyasətin doğru olduğunu, Trampın düzgün yol seçdiyini demirəm. Tramp "xəstəni" radikal üsulla - əməliyyat yolu ilə sağaltmaq yolu seçib. Proseslər çox mürəkkəb situasiyanın formalaşmasına doğru gedir.

Düzünü deyim, Trampın, ayrı-ayrı ölkələrə güzəştlər istisna olmaqla, siyasətindən əsaslı şəkildə geri dönəcəyini, geriyə ciddi addım atmasını gözləmirəm. Çünki bu, ABŞ iqtisadiyyatının problemlərinin davam etməsi, daha da böyüməsi demək olar ki, Trampın da buna gedəcəyini düşünmürəm. Bu siyasətin əsas mənfi nəticəsi inflyasiya olacaq. Bunun qarşısını alacaq əsas amil neft qiymətləridir ki, onlar da sürətlə düşür. Tramp neftin 50-60 dollarlıq qiymətini hədəf götürüb.

Hesab edirəm ki, Tramp çox mürəkkəb və riskli siyasət yürüdür. Bu siyasət ABŞ-ın özündən daha çox digər ölkələr, ümumilikdə dünya iqtisadiyyatı üçün təhlükələr yaradır. Tamamilə yeni şərtlər formalaşır ki, bu da bizim kimi xammal ixracından asılı olan ölkələr üçün çox ciddi çağırışlar yaradır. Hər bir ölkənin öz strateji yol xəritəsi olmalıdır, iqtisadiyyata baxış tamamən dəyişməlidir. Neftin bugünkü qiymətləri belə tədiyə balansı üçün ciddi siqnaldır. Belə davam edərsə, biz bir çox istiqamətlərdə siyasətdə  ciddi yeniliklər etməli olacağıq. Bunlar fiskal, monetar və proteksionist siyasətləridir. Bu, yalnız Azərbaycanda deyil, bütün dünyada zəruri olan addımlardır. Düşünürəm ki, bu ilin sonu, gələn ilin əvvəlində Azərbaycanda böyük siyasət dəyişikliklərinin şahidi ola biləcəyik".